अध्यापकस्य आदर्शम् प्रिय विद्यार्थिनि। यत्र यत्र आत्मा यत्र यत्र वयम्। व्यये तत्र धनादिर्द्वारम् पर्यटति। तस्य चरणावरणे परमं संगममस्ति। धनं लोकानां प्राणानां च प्रमाणमस्ति। येन विना लोकः न जीवति, तेन प्राणिनः संस्थाप्यमानः परिसरो न भवति। सदायावत्यां भारतीये राज्ये, धनं श्रेयश्च काम्यश्च निर्णेतुं शक्यते। परन्तु, एक अविशिष्टतया धनं, कृत्रिमरूपेण या कृत्रिमरूपेण सृष्टा, व्यवहारस्य अनुचिततया संचरन्ती, सा काले-काले समाजस्य अवनतिं कृत्वा, तथा प्रजानां प्राणिनां च पीडां वा करोति। अत्र तद्धनं कृत्रिमं धनं इति विशेष्यमिति व्यपदिश्यते। सा कृत्रिमधनव्यापारयन्त्रादिषु विविधाः चक्राणि अस्माभिः नव्यैः तथा प्राचीनैः कृत्स्नाः पश्यतः। एते धनं अस्माकं समयस्य उपयोगाय योग्या अस्ति। परन्तु, या दुर्दिनः समाजस्य अवनतिं निरूपयति, सा धनं अस्माभिः वर्जिता भवति। तथा, अतीन्द्रियं धनं, जिह्वाग्रतः लालसं, केचन राज्येषु अनायासेन संचितं भवति।…

प्रकृतिः प्राणिनां जीवनं सन्तापः च। अस्मिन् विश्वे प्रकृतिः परमं महत्त्वं प्राप्नोति। न विनाप्रकृतिं न जीवनं सम्भवति। इतिहासे च दृश्यते कि अतीव संपन्ना नगराणि च सहसा प्रलये गच्छन्ति। तदा प्रकृतिः मानवस्य जीवने अत्यन्त महत्त्वं वहति। प्रकृतिः अतीव सौम्यवान् च। अतीव सुन्दरी च। पुराणेषु च लोकानां वैभवं विविधं दर्शयति। वन्यपशुः, पक्षिः, पुष्पाणि, वृक्षाः च ये जीवाः प्रकृतिमनुवर्तन्ते, ते सुखिनः भवन्ति। प्रकृतेः सहचराणि मनुष्याणां जीवने अत्यन्त महत्त्वं प्राप्नोति। वायुः, जलं, पृथ्वी, अग्निः च प्रकृतेः मुख्यानि भागानि। इह जीवानां जीवनं अत्यन्त आवश्यकं भवति। वायुर्न इतरत्र अस्ति। अतः सर्वे मनुष्याः अपेक्षितं वायुं पावयन्ति। जलं अतीव अवश्यकं भवति। न जलं, न जीवनं सम्भवति। अतः सर्वे जलं संरक्षयन्ति। पृथ्वी च सर्वानि जीवानि धरणीधर्मं पालयन्ति। अग्निः जीवनं प्रदीपः…

शिक्षायाः स्वाधीनत्वं भारतीयानां संविधानेन प्रतिपादितम् । अन्यन्तु अधिकाराणां साधारणतां सिद्धान्तं सखिति । विद्यार्थिनः शिक्षकश्च एते सख्यात् समानश्च अपि । शिक्षा नियामका ते सार्वजनिके स्थापयितुं अधिकाराः विद्यार्थिनः प्राप्नुवन्ति । सर्वेऽपि शिक्षिताः एव विश्वविद्यालयानि दिक्षां गच्छन्ति । अतः शिक्षा सर्वेषां अधिकारः स्यात् । न केवलं विशेषस्य या विशिष्टस्य अधिकारः । निर्दिष्टानि कालानि क्रियन्ते प्राथमिकाशिक्षायाः लक्ष्यं प्राप्य । अन्यथा अविश्वासः संजायति । यथा अन्धकारेऽपि दीपावलीयाः चिरायते । निर्दिष्टानि च धनानि प्राप्य शिक्षणानुद्दीपकस्य आवश्यकता न भवति । तस्याः विशिष्टस्य अधिकारस्य विस्तारः सख्यमेव । शिक्षायाः अधिकारः यद्यध्यापकाणां अधिकारे सम्पन्ने भवति तदा शिक्षिताः विशिष्टा भवन्ति । यथा तथैव शिक्षितः अपि अधिकारिभ्यः शिक्षणानुद्दीपकान् प्राप्नुवन्ति । शिक्षा समाजस्य निर्माणं करोति । शिक्षा स्वतः एव अधिकारी विद्यार्थिनः स्वतन्त्राः च…

शिक्षायाः साधारणं अधिकारम् अन्यायपूर्वकः न दूरीकृतः अस्ति। यदि कस्मिन् समाजे शिक्षाया अधिकारः निर्धिष्टः न भवति, तर्हि तत्र समाजः समृद्धिं न स्थापयितुं शक्नोति। अतः नयसंस्कृत्या समृद्धिर्भवति, अपि च समाजस्य सर्वेषां सद्भावनाऽऽवश्यका अस्ति। शिक्षायाः साधारणं अधिकारं स्वीकृत्य अधिकारिणां स्वातन्त्र्यं विकस्तु शक्यते। अस्मिन् अधिकारे यशः धनं च न अनिवार्यम्, किन्तु समृद्धेः अपेक्षया अत्यन्तं आवश्यकम्। अत्र आपत्तिः उद्भवति यदि कस्मिन् समुदाये शिक्षायाः अधिकारः न दृष्टः अस्ति। अनेके अधिकारिणः गरीयस्य प्रशिक्षणस्य अभावे अनागरिकत्वे वा पश्चात्तापं प्राप्नुवन्ति। तस्मात् नयसंस्कृतिः सर्वेषां निर्मूलनं कुर्यात्। यथा समस्तानां शिक्षायाः साधारणं अधिकारं अर्जितुं शक्नोति, तथा समृद्धिर्भवति, समाजः समृद्धिं प्राप्नोति। शिक्षाया अधिकारं सम्पूर्णस्य जनस्य समृद्धिम्, विश्वस्य समृद्धिम् च निर्मूलयति। अतः नयसंस्कृत्या समृद्धिः भवति, समाजः समृद्धिं निर्मुच्यति। अत्र नयसंस्कृतिः वैदिकस्य आदर्शस्य अनुसरणं कर्तुं…

छात्रः प्राचीन भारतस्य आदर्शः अस्ति। तस्य प्राथमिक ध्येयं गुरुः आचार्यः च समर्थं करोति। छात्रस्य पाठशालायां प्रत्येकं कार्यं क्रियते। साधारणतः प्रातः काले उत्तिष्ठति, स्नानं कुरुते, आचार्यगुरुं प्रणमति च। अध्ययने प्राथमिकतमं दत्तमस्ति। प्रतिदिनं अन्तः श्लोकं पठति, पाठं सुनोति, प्रश्नानि अभ्यासात्मकानि प्रतिपद्यते। छात्रस्य धर्मः प्रामाणिकः अस्ति। तस्य साधनानि आचरितवन्ति च। सद्गुरूणां शिक्षां प्रतिगृह्णाति च। सर्वेषां प्रति मैत्री आस्ति। तस्य सद्गुरुः सर्वेषां अध्यापनं प्राप्नोति। छात्रः विद्याधनं प्राप्य आत्मनि परिश्रमं करोति। तस्य ज्ञानशाखासु विद्यासु प्रामुख्यं प्राप्नोति। साक्षरतां प्राप्य, लेखनानि सज्जति, विचारान् समीकरोति। छात्रस्य आरोग्यं महत्त्वपूर्णं भवति। स्वस्थः छात्रः प्राप्य विद्यायां समर्थः भवति। छात्रस्य समयः महत्त्वपूर्णं भवति। समयप्रबन्धनं कुर्वन्ति विद्यार्थिनः। समयान्तरेण छात्रः सामाजिकं भाग्यं प्राप्नोति। सर्वेषां सहकारं करोति च। छात्रस्य आत्मविश्वासः प्रबलः भवति। सर्वेषां निर्णयानि स्वीकरोति…

शिरश्चेष्टा: श्रीणाति। तदन्यस्मै वध्यो भवति। इदं उपकरणं प्रयोजनम्। अस्मिन् समये संस्कृते एवं कर्मकारी: यो चेष्टयति तस्य नाम चित्तिका इति। तस्य कर्मक्षमता उच्चा अस्ति। वस्त्रादिषु परिष्कृतेषु समये एवं व्यवस्थितेषु स्थलेषु चेष्टयति। प्रतिदिनं तस्य कार्यस्थले सुन्दरं शोभनमानं दृश्यते। तस्य योग्यता उच्चा अस्ति यथा नाकस्य मुण्डयनम्, धारादीनाम्, मुखस्य अदृश्यतां निवर्तयितुं चेष्टा करोति। तस्य कार्यक्षमता उच्चा अस्ति। अत्र कशेरुकं अथवा अस्थिकं यो अधिकं धनम् अर्जयति। तस्य परिश्रमेण संतुष्टं जीवनं यथा भवति। तस्य सहाय्यमेव महत्त्वम् अस्ति। विवाहकार्ये, उपनयनकार्ये च तस्य सहाय्यं अभवति। अत्र तस्य योग्यता उच्चा अस्ति। साधारणं व्यक्तिं आत्मनि संतुष्टं करिष्यति। तस्य उपकरणानि सज्जन्ति। तस्य व्यवसाये प्रगतिश्च अस्ति। अन्याः व्यवसायिनः तस्य सहाय्यं अभिलषन्ति। तस्य सहाय्ये उपकरणानि सज्जन्ति। समाप्तम्।

नशा यदि संयोजनं आवश्यकं भवति, तदा मनुष्याः व्यसनं विकसयिष्यन्ति। नशायाः प्रभावात् मनुष्यः विवेकशक्तिहानात् प्रतिपद्यते। तस्मात् नशापहाराय तत्सविकारजन्यान् नीतियोजनानि आवश्यकानि भवन्ति। नशा यः प्रमादं करोति, स अपरिहार्यं दुःखं याति। नशायाः परिणामानि विभिन्नाः भवन्ति, यथा स्वास्थ्यहानिः, आत्महत्या, पारिवारिकः विवादः, अपराधः इत्यादि। नशायाः उपायाः परिशीलयन्ति, यथा ध्यानयोगः, धार्मिकाः सत्सङ्गः, क्रीडासमृद्धिः, पुस्तकाध्ययनं चेति। सर्वेषां हेतूनां परमं साधनं विवेकः एव भवति। नशायाः अनिवार्यात्मकं उपचारं कुर्वन्ति सर्वाणि समुदायाः। तेषां मुख्यं लक्षणं संवेदनशक्तिहानिः एव भवति। अतः सर्वे समाजाः नशायाः निवारणे सहकारिभूताः भवन्तु।

राष्ट्रध्वजं अत्यन्तं महत्त्वं यत्र निहितं तत्र विविधाः आधाराः वर्तन्ते। यतः यातायामं एव राष्ट्रस्य एकत्वं स्फीतम् अभिवदति। स च ध्वजः सामाजिकं तत्त्वं प्रतिपादयन् सर्वानां जातीनां एकत्वं दर्शयति। एषः ध्वजः सामर्थ्यं, स्थैर्यं च प्रतिपादयति, जनानां सामूहिकत्वं स्पष्टीकरोति। राष्ट्रध्वजं एक विशेषात्मकं प्रतीकम् अधिकारं एव प्रतिनिधयति। यथा, रंगमालाः, आकृतिः, चिह्नानि यथा-योग्यं समाह्वयन्ति, तथा राष्ट्रस्य स्वाभिमानं, सामर्थ्यं च स्पष्टीकरोति। राष्ट्रध्वजस्य अर्थं च प्रतिपादयति। वर्णाः, चिह्नानि राष्ट्रस्य इतिहासं, संस्कृतिं, स्वाधीनतां, एकतां, शक्तिं च स्मरयन्ति। एषः ध्वजः संस्कृतिः, अद्भुतं इतिहासं, वीरत्वं, व्यापारं, धर्मं, औदार्यं च प्रतिनिधयति। राष्ट्रध्वजस्य अन्यं विशेषं प्रतिपादयति – संरक्षणं। एषः ध्वजः सर्वदा राष्ट्रस्य स्मरणीयः, सज्जन्यः च स्तानं यथा अन्याः भवन्ति। इत्थं राष्ट्रध्वजं सर्वत्र अत्यन्तं महत्त्वं धारयति, अस्मिन् ध्वजे राष्ट्रस्य अद्वितीयं स्वरूपं, समृद्धिं च प्रतिपादयन्ति।…

स्पर्रोः नाम संस्कृते “गौर” इत्येषा पक्षिणी प्रसिद्धा। इदं छोटं पक्षी, उत्कृष्टं च साधारणं च दृश्यते। स्पर्रोः शरीरं स्निग्धं, स्फुरदं च समर्थं दृश्यते। स्पर्रोः रूपं सुन्दरं च विशेषतः तस्य मुखपद्मं प्रशान्तं च दृश्यते। तस्य परिच्छदः सदा विविधरं च वर्णैः विकीर्णः दृश्यते। तस्य गतिः तेजस्विनी, चारू च अस्ति। स्पर्रोः आवासस्थानं विविधमस्ति। उत्तरावधि समुद्रस्य तटानि, वनगहनानि, पर्वताश्च, सरस्वतीतीराणि च तस्य विभिन्नानि आवासानि भवन्ति। स्पर्रोः आहारं विविधं च अस्ति। तस्य मुखपद्मं एव अन्नानि विशेषं प्रियं भवन्ति, प्रमुखतः खाद्यपदार्थाः, छोटाः कीडाः, एवं वनस्पतिः च तस्य आहारस्य अवश्यं भवन्ति। स्पर्रोः स्वभावः उत्कृष्टः। यः तस्य देशः, तस्य आहारस्य च ज्ञानी विशेषः अस्ति। स्पर्रोः समाजे सम्मानं दीयते, सामान्यं च पक्षिणां उपेक्ष्यते। तस्य साहाय्यं एव अत्यन्तं आवश्यकं भवति। स्पर्रोः…

मल्न्यूट्रीशनम् एकं ग्राम्यवस्त्रे दोषं वर्धयितुं सक्तम्। एषः समस्या अनेकेषु देशेषु प्रसिद्धा अस्ति, यदि निराकर्तुं न सक्नुयात्, तर्हि समाजस्य विकासः विधिर्न सम्भवति। मल्न्यूट्रीशनस्य कारणानि अनेकानि सन्ति। प्रमुखं कारणं अशिक्षितः अन्नशुद्धिः, अत्यल्पाहारः, विभिन्नरोगाः, धातुविकृतिः, गर्भस्थाने परिणामस्तथा निर्विवादं देहस्य अपक्वतापः च। मल्न्यूट्रीशनं अनेकानि दोषाः जनितवन्ति। यः कोशिकाविकृतिः, शरीरक्षमत्तायाः ह्रासः, दैहिकमनोअर्थिकविकल्पाः, शिशोरपि विकासविघातः च तेषामपि अस्ति। मल्न्यूट्रीशने अपि शिशौ नृत्यः, नृत्येन अपि समाजस्य उत्थानम्, उत्थानेन अपि राष्ट्रस्य विकासः न सम्भवति। यदि निराकर्तुं समाजस्य योग्यतां च प्राप्नोति, तर्हि समस्याया निवारणे समाजस्य सहाय्यं कर्तुं आवश्यकम् इति मम मतिः अस्ति।